Virtual reality (VR) is een op de computer gesimuleerde wereld waarin iemand zich lijkt te bevinden. Door zintuigen te manipuleren is de schijnwereld in meer of mindere mate te zien, horen en soms ook te ruiken, voelen en is het mogelijk er interactie mee aan te gaan. Dit klinkt wellicht als een ver-van- mijn-bedshow en een wereld voor gamers, maar er zijn ook veel serieuze toepassingen te bedenken. Denk bijvoorbeeld aan rij- of vliegsimulatoren, of aan de bewustwording rondom brand en brandveiligheid.²
Voor een VR-toepassing is minimaal een computer met software nodig, waarmee de wereld wordt gesimuleerd. Daarnaast moet deze wereld worden weergegeven op een beeldscherm. Zo’n beeldscherm kan in een bril worden geplaatst, waarbij de beelden meebewegen met het hoofd, maar het kan ook een ‘gewoon’ beeldscherm zijn dat voor u staat. Om meer zintuigen te beïnvloeden zijn ook een koptelefoon (gehoor), of speciale handschoenen of joysticks (voelen) nodig. Hoe meer zintuigen worden gemanipuleerd, des te realistischer de onderdompeling in de virtuele wereld wordt.
Voor de echte realistische onderdompelingen worden computers met flinke rekenkracht en dure beeld schermbrillen gebruikt. Het kan echter ook wat laagdrempeliger. Wist u dat uw telefoon ook als computer én display kan fungeren? Een telefoon kan in een goedkope kartonnen houder met lenzen (zie figuur 1) of een plastic houder worden geplaatst en zo voor de ogen worden bevestigd. Zo kunt u eenvoudige VR-toepassingen thuis bekijken (zie kader). Recente ontwikkelingen in de computertechnologie maken echter ook de professionele systemen steeds beter toegankelijk, waardoor de mogelijkheden van VR ook in de zorg een vlucht nemen.

Toepassingsgebieden in de zorg

De potentie van VR in de zorg is groot. Denk aan toepassingen voor zowel de zorgverleners, de naasten, als de patiënt.

Toepassingen voor de zorgverlener

Een zorgverlener, bijvoorbeeld een verpleegkundige, verpleegkundig specialist of geneeskunde student/ specialist i.o., kan VR inzetten om vaardigheden te trainen.³ Dit kunnen technische vaardigheden zijn, zoals laparoscopische handelingen⁴ of het inbrengen van een katheter,⁵ maar ook professionele vaardigheden bij crisissituaties⁶ of het voeren van gesprekken (een voorbeeld hiervan is de door Saxion ontworpen VR-gesprekstrainer-app: https://play.google.com/store/apps/details?id=com.DEVCake.sststream. Het grote voordeel van zulke toepassingen is dat u in een veilige omgeving kunt oefenen en fouten kunt maken. Dit doet u terwijl u opgaat in de gesimuleerde omgeving, waardoor een en ander als echt wordt ervaren.

Toepassingen voor de naasten van de zorgvrager

Er zijn steeds meer VR-toepassingen die de omgeving van de zorgvrager inzicht kunnen geven in het ziektebeeld van de zorgvrager. Op deze manier kan de omgeving ervaren hoe het is om bijvoorbeeld epilepsie, dementie, of een psychose te hebben (zie kader).

Toepassingen voor de patiënt

Verreweg de meeste mogelijkheden van VR zijn op de zorgvrager gericht. Zo is het mogelijk met behulp van VR een patiënt voor te bereiden op een situatie, ingreep of nieuwe woonomgeving. VR in de vorm van exposure therapy kan bijdragen aan de veilige blootstelling aan angsten: in een virtuele wereld kan iemand zijn grenzen opzoeken, zonder daarbij echt gevaar te lopen.⁷ Voorwaarden zijn:

• gebruik van VR altijd onder begeleiding van een therapeut; en
• in een fysiek veilige ruimte;
• dat de zorgvrager over voldoende cognitief vermogen beschikt om de virtuele ervaring te kunnen koppelen aan de komende gebeurtenis.

Onderdompeling in de virtuele wereld (‘immersion’ genoemd⁸) kan ervoor zorgen dat pijn (bijvoorbeeld bij brandwonden) of misselijkheid bij chemotherapie draaglijker wordt⁹.

Specifieke toepassingsgebieden voor mensen met dementie

Ook bij dementie kan deze onderdompeling in een virtuele wereld van meerwaarde zijn. In de omgang met mensen met dementie zijn er verschillende benaderingswijzen mogelijk. Voorbeelden hiervan zijn snoezelen en reminiscentie.
Bij snoezelen gaat het om

• het verbeteren van het welbevinden van de persoon met dementie; en
• het bevorderen van het contact door middel van het aanbieden van diverse sensorische stimuli.¹⁰

Reminiscentie gaat uit van de gedachte dat naarmate de dementie vordert

• herinneringen vervagen; en
• oudere herinneringen toegankelijker zijn dan recente herinneringen.¹⁰

Met behulp van activiteiten, beeldmateriaal, geuren en verhalen wordt getracht nog toegankelijke positieve herinneringen op te roepen om zo een goed gevoel te bewerkstelligen. Bij beide omgangsvormen wordt er al gebruikgemaakt van technologie. Bij het snoezelen kunnen bijvoorbeeld vormen worden geprojecteerd en geluiden worden aangeboden en bij reminiscentie wordt gebruikgemaakt van digitaal beeldmateriaal en muziek van vroeger.¹¹

Zoals eerder omschreven biedt VR de mogelijkheid om volledig in een omgeving op te gaan (immersion), dit biedt kansen voor zowel snoezelen als reminiscentie.
Waar snoezelen normaal gesproken plaatsvindt in een speciaal daarvoor ingerichte ruimte, een zogenaamde ‘snoezelruimte’, kan dit met behulp van een VR-bril in elke willekeurige ruimte. De gebruiker sluit zich immers af van de omgeving waarin hij zich bevindt. Dit biedt ook mogelijkheden voor personalisatie. De aangeboden zintuigactivering kan specifiek afgestemd worden op de wensen en behoeften van de individuele gebruiker. U bent als verpleegkundige niet meer gebonden aan de aanwezige stimuli in een ruimte, maar u kunt zelf op een pc aangeven welke stimuli u wilt laten zien aan welke persoon.
Bij reminiscentie maakt VR het mogelijk de nog bereikbare positieve herinneringen te ‘herleven’ door iemand in die herinnering te plaatsen. De vraag is dan wel welke herinnering iemand met dementie graag zou willen herbeleven. Een blik in de stad waarin hij opgroeide? Natuurbeelden? Het contact met familie? Saxion doet hier momenteel onderzoek naar (zie kader).

Ethisch vraagstuk

Hebben we dan alle mogelijkheden besproken of staat ons nog meer te wachten op dit gebied? Het persoonlijke karakter van een VR-omgeving is van groot belang. De verwachting is dat we in de toekomst herinne ringen op basis van oud beeldmateriaal kunnen gaan namaken. Stel dat iemand een foto heeft van zijn oude straat, dan kunnen we deze met behulp van digitale beeldtechnieken weer tot leven wekken in een VR-omgeving. En als dit kan met een straat, zou dit dan ook mogelijk zijn met personen? Stel dat we de overleden echtgenoot of kind van een persoon met dementie in die VR-omgeving kunnen plaatsen.

Daarnaast ontstaan er mogelijkheden om de VRomgeving te gaan mengen met de echte omgeving; deze techniek heet augmented reality (AR). Hoe ver willen we gaan, is de vraag die opkomt bij al deze mogelijkheden. Wat als de VR-omgeving als prettiger ervaren wordt dan de echte omgeving? Zetten we mensen met vergevorderde dementie dan 24 uur per dag, 7 dagen per week een VR-bril op? Laten we hen in de waan van de digitaal opgeroepen herinnering? Willen we hen laten geloven dat de herinnering werkelijk bestaat? In eerste instantie is er de neiging dit als onzin af te doen, maar wat als de kwaliteit van leven toeneemt (minder onrust, verdriet en confrontatie met de ziekte dementie) en de benodigde verpleegkundige ondersteuning afneemt? Spreken we dan niet van een win-winsituatie? Er zijn voldoende argumenten te bedenken waarom we het niet zouden moeten willen, maar één heel belangrijk argument om het in ieder geval verder uit te zoeken is de gemoedstoestand van de persoon met dementie.

Samenvatting

Virtual reality is een op de computer gesimuleerde wereld waarin iemand zich lijkt te bevinden. Hoewel de technologie vooralsnog vooral voor gaming wordt gebruikt, zijn er steeds meer serieuze toepassingen. In de zorg zijn er mogelijkheden voor zorgverlener, naasten en de zorgvrager zelf. Voor de zorgvrager liggen de mogelijkheden met name op het gebied van ondersteuning van therapie, omgang met ziekte en afleiding. Voor mensen met dementie is virtual reality potentieel een waardevolle technologie. Beproefde omgangsvormen als snoezelen en reminiscentietherapie kunnen ondersteund en aangevuld worden met virtual reality.